Wydawałoby się, że działalność inżynierska podlega jedynie prawu własności przemysłowej, obejmującemu projekty wynalazcze, patenty, wzory przemysłowe itd. Okazuje się jednak, że działalność ta podlega także prawu autorskiemu, czyli prawu kojarzącemu się raczej z działalnością artystyczną. Przedmiotem tego artykułu jest przybliżenie tematyki prawa autorskiego w działalności inżynierskiej, wskazanie korzyści ze stosowania tego prawa, zarówno dla twórcy – inżyniera, jak i pracodawcy (inwestora), określenie i uniknięcie ewentualnych sytuacji konfliktowych, wynikających z nieznajomości prawa autorskiego.

Aleksander Łukomski

Stosowanie prawa autorskiego może nadać większą rangę grupie inżynierów innowacyjnych, którzy wyróżniają się twórczym podejściem do swojej pracy, poprzez podkreślenie związku autorskiego z utworem (dokumentacją) i ochronę ich działań przed nagminnym, niezgodnym z prawem, wykorzystywaniem w działalności gospodarczej efektów ich pracy. Należy tu zaznaczyć, że ustawodawcy w wielu krajach, także w Polsce, doceniając wpływ działalności twórczej i innowacyjnej na rozwój gospodarki, wydali szereg przepisów promujących taką działalność. Dotyczą one także spraw finansowych i podatkowych. W Polsce, w przypadku umowy przeniesienia praw autorskich, obowiązuje 50% kosztów uzyskania i „zwolnienie z ZUS”. A więc – realne korzyści finansowe dla twórcy.
Zastosowanie prawa autorskiego w działalności inżynierskiej łączy się z pewną specyfiką tej działalności. Próby opisania tego zagadnienia przez prawników nie zawsze docierają do sedna tej specyfiki i w zasadzie dotyczą stosunku twórca techniki – pracodawca. Niniejszy artykuł podejmuje próbę szerszego ujęcia zagadnienia postępowania w twórczej działalności inżynierskiej, poczynając od momentu powstania dzieła do jego ostatecznego wykorzystania. Zawsze jednak, przed podpisywaniem umów, należy przeprowadzić konsultacje z prawnikiem. Najlepiej gdyby był to prawnik specjalizujący się w prawie autorskim. Niestety, o takich prawników jest dosyć trudno.
Zakres stosowania prawa autorskiego obejmuje te dziedziny działalności inżynierskiej, które w zasadzie, przedstawione są w postaci oryginalnej dokumentacji technicznej, sygnowanej podpisem twórcy lub twórców. Dotyczy to: dokumentacji konstrukcyjnej, technologicznej, opisowej, a więc wszelkich projektów, a także szkiców i koncepcji, projektów wstępnych, receptur, instrukcji i wielu innych dokumentacji stosowanych w praktyce inżynierskiej, a posiadających indywidualny, twórczy charakter. Jeżeli dokumentacja np. konstrukcyjna, technologiczna lub inna techniczna jest podpisana przez twórcę to sprawa jest prosta. Podlega ona ochronie z tytułu prawa autorskiego. Trochę gorzej wygląda, gdy powstał prototyp, bez dokumentacji konstrukcyjnej np. maszyna zbudowana systemem majsterskim, ale i ta postać działalności twórczej jest chroniona prawem. Można wtedy posiłkować się dla utrwalenia formy np. dokumentacją  fotograficzną, ale nie jest to bezwzględnie wymagane prawem.
Z  artykułu wyłączono te dziedziny działalności twórczej, często także inżynierskiej, które są dobrze opisane w innych opracowaniach, takich jak: programy komputerowe, wzornictwo przemysłowe i opracowania naukowe.

Prawo autorskie – podstawowe pojęcia
Prawo autorskie obowiązujące w Polsce od 1994 roku zawarte jest w Ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2000 r. nr 80, poz. 904 z póź. zm., tekst jednolity z 2006 r.).
Jest ono od dawna stosowane przez twórców z innych dziedzin, które tradycyjnie uznaje się za działalność twórczą, a więc plastyków, muzyków, pisarzy, filmowców.
Art. 1 ustawy mówi jednak, że  dziełem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. W związku z powyższym przepisem oraz orzecznictwem sądowym dokumentacja techniczna stanowi dzieło (utwór) w rozumieniu prawa autorskiego, pod warunkiem spełnienia przewidzianych prawem cech: indywidualności i oryginalności. Cechy te są znacznie prostsze do spełnienia niż np. wymagana prawem wynalazczym „nieoczywistość” rozwiązania. Znaczy to, że wymagany prawem autorskim poziom twórczości jest bardzo niski, a zatem trudno byłoby wskazać dokumentację techniczną, nie spełniającą wymogów formalnych. Nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego: akty normatywne, urzędowe dokumenty, znaki i symbole i opublikowane opisy patentowe i ochronne. Przedmiotem prawa autorskiego są natomiast opracowania cudzego utworu, w szczególności: tłumaczenie, przeróbka, adaptacja, bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Zgodnie z prawem autorskim ochronie z mocy prawa podlega forma, a nie treść dzieła, która może w tych przypadkach podlegać ochronie z tytułu prawa wynalazczego, nie będącego przedmiotem niniejszego opracowania. Należy zaznaczyć, że twórcza działalność inżynierska może podlegać jednocześnie obu tym prawom. W prawie autorskim mówi się też o „wzorach przemysłowych”, które wymienia się jako podlegające ochronie z tytułu prawa autorskiego. Może to dotyczyć więc, także poza dokumentacjami technicznymi, np. maszyny, urządzenia, przedmiotu zbudowanej, jako prototyp, bez dokumentacji. Wtedy postać jest utrwalona fizycznie w maszynie, czy przedmiocie. Ochronie podlega, poza dokumentacją, postać fizyczna maszyny, urządzenia, przedmiotu.

Ochrona praw autorskich
Z faktu autorstwa płynie dla uprawnionego prawo wyłączne do dzieła.
Prawo to obowiązuje 70 lat po śmierci autora (w niektórych wyjątkach 50 lat) i nie wymaga dla swej ochrony spełnienia żadnych wymogów formalnych, a w szczególności rejestracyjnych. Poza tym, zakres ochrony nie jest ograniczony terytorialnie, w świetle konwencji berneńskiej. Prawo autorskie rozróżnia pojęcia autorskich praw majątkowych, czyli prawo do korzystania z utworu i rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji, oraz pojęcie autorskich praw osobistych, czyli nieograniczoną w czasie i nie podlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem i obejmującą w szczególności prawo do autorstwa projektu, oznaczania go swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, prawo do nienaruszalności jego treści i formy, decydowania o pierwszym udostępnieniu, oraz prawo do nadzoru nad sposobem korzystania z utworu.

Korzyści i ograniczenia
Przede wszystkim należy tu rozróżnić pojęcia: treść techniczna dokumentacji oraz forma dokumentacji. prawo autorskie chroni formę, czyli sposób przedstawienia określonej treści. Chodzi tu o układ rysunków lub opisu, ich szatę graficzną, kolejność przedstawienia poszczególnych rzutów lub akapitów, wybrany sposób opisu. Nie chroni natomiast technicznej zawartości dokumentacji.
Zamawiający (pracodawca), kupując dokumentację od inżyniera, nabywa techniczną treść zawartą w dokumentacji oraz nośnik (papier, kalka, dyskietka, zapis na serwerze itp.). Jeżeli nie zakupi jednocześnie autorskich praw majątkowych do tej dokumentacji, to zgodnie z ustawą nie wolno mu powielać dokumentacji, przekazać jej podmiotom lub osobom trzecim, nie wolno mu także wprowadzać żadnych zmian w dokumentacji bez zgody autora (tzw. prawa autorskie wtórne). Wynika z tego, że zamawiający może tylko wykorzystać dokumentację do jednego konkretnego celu, na jaki zawarto umowę z twórcą dokumentacji. W praktyce jednak występują sytuacje bardziej skomplikowane, np. producent urządzenia sprzedaje lub w inny sposób przekazuje produkcję innemu producentowi. Jeżeli do tej produkcji potrzebna jest dokumentacja konstrukcyjna i technologiczna nie wolno mu łącznie z przekazaniem produkcji przekazać dokumentacji. Nie można także wnieść dokumentacji jako aportu do spółki. Nie wolno producentowi  (pracodawcy) przekazać dokumentacji łącznie z urządzeniem inwestorowi, np. dla potrzeb utrzymania ruchu w zakładzie inwestora. Jest jeszcze inne zagadnienie, niemniej istotne. Zamawiający, nabywając prawa autorskie majątkowe, kupuje jednocześnie gwarancję, że autor nie sprzeda pozostałych egzemplarzy tej dokumentacji innemu, np. konkurencyjnemu producentowi. Może wystąpić cały szereg innych przypadków, tu nie opisanych. Wynika stąd, że obrót dokumentacją techniczną jest ograniczony. Ograniczona jest także ingerencja w dokumentację przez zamawiającego, co w praktyce trudno sobie wyobrazić.
Należy tu zasygnalizować, że przedstawione powyżej przypadki mogą także podlegać ustawie o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji i kodeksowi cywilnemu (skutki niewykonania zobowiązań).