28 marca 2024


Czy pamiętają Państwo czeskie motocykle CZ? Niektórzy jednym tchem wymówią – Jawa-CZ. Rzeczywiście, był w historii czas, gdy obie firmy współpracowały bardzo ściśle. Ale to właśnie CZ w Strakonicach była znacznie większym producentem jednośladów. Jednym z największych na świecie. Szkoda, że dziś po motocyklach nie ma w tej fabryce śladu.

Włodzimierz Kwas

W dzisiejszych czasach „Česká Zbrojovka” (po polsku: Czeski Arsenał) znacznie bardziej kojarzy się z przemysłem zbrojeniowym. Nic dziwnego – fabryka w Uherskym Brodzie produkująca głównie broń strzelecką jest jedną z największych w branży. Założono ją w 1936 roku i dlatego wielu utożsamia ją z początkiem firmy CZ. Ale dzieje marki sięgają znacznie wcześniej. Ma ona już 96 lat. Zakład w Strakonicach – bo to właśnie tam produkowano motocykle – powstał w 1919 roku. Pod koniec lat 50-tych ubiegłego wieku produkcja roczna przekraczała 100 000 sztuk jednośladów, a eksportowano je do aż 112 krajów. Jednak ta historia ma smutny koniec. Gdy runął mur berliński i dostępne stały się motocykle japońskie nikt nie chciał kupować CZ, które, co tu dużo ukrywać, były już jeżdżącymi obiektami godnymi muzeum techniki.

cz 1

To ironia losu, bo wiele lat wcześniej właśnie japońskie firmy motocyklowe kopiowały najnowsze rozwiązania techniczne powstałe w Strakonicach, a maszyny ze znaczkiem CZ zdobywały tytuły w mistrzostwach świata w motocrossie. Przyjrzyjmy się tej prawie stuletniej historii czeskiej firmy. Spółkę akcyjną o nazwie „Jihočeska zbrojovka” (południowo-czeski arsenał) we wrześniu 1919 roku założył inżynier architekt Karel Bubla. Początkowo produkowano broń strzelecką, ale wkrótce również łańcuchy drabinkowe, wskaźniki i narzędzia hydrauliczne.

ceska zbrojwka 1937
Pierwsze lata produkcji motocykli w Českej Zbrojovce. Rok 1937 i CZ 98.

W 1929 roku jednym z ważniejszych produktów stały się rowery, a trzy lata później rozpoczęto produkcję rowerów z silnikiem pomocniczym, o nazwie CZ 76. Cieszyły się one wielką popularnością, więc już w roku 1933 ukazał się pierwszy motorower CZ 76 Kaktus. Jego następcą był kolejny motorower z większym silnikiem CZ 98. W tym samym czasie eksperymentowano też w Strakonicach z prototypem motocykla.

CZ-250-Tourist
CZ 250 Tourist robiony w latach 36-39 miał też wersję Sport

I wreszcie w 1934 roku z bram fabryki wyjechał pierwszy motocykl CZ 175. Miał dwusuwowy silnik o pojemności skokowej 172,5 cm3 i mocy 5,5 KM przy 3800 obr/min, masę 95 kg i rozwijał prędkość 80 km/h. Były to bardzo dobre osiągi jak na owe czasy, a w roku 1936 moc jeszcze powiększono do 6,4 KM przy 4000 obr/min. Prędkość maksymalna wzrosła do 90 km/h. Fabryka rozwijała się i wypuszczała coraz to nowe modele. Na drogi wyjechały CZ 250 Tourist, 250 Sport, 350, a nawet 500. Wszystkie „250-ki” i „350-ki” miały silniki dwusuwowe jednocylindrowe, natomiast w „500-ce” były już dwa cylindry.

cz plakat reklamowy
Początki CZ – plakat reklamujący rowery

W cylindrze CZ 250 Sport zastosowano przepłukiwanie trzykanałowe, co było sporą nowością techniczną w motocyklu seryjnym. Tłok w tym silniku miał na denku od góry deflektor (tzw. nosek), który kierował odpowiednio w górę strugę mieszanki z tylnego (trzeciego) okna przepłukującego. Osiągnięto 9 KM przy 4000 obr/min. W kolejnej wersji silnika CZ 250 Sport z 1939 roku z tłoka usunięto „nosek”, a prawidłowy przepływ strugi uzyskano odpowiednio kształtując trzeci kanał wraz z oknem. Dzięki tej zmianie powiększono moc o 1 KM, zachowując jej oddawanie przy 4000 obr/min. Z takich właśnie ciekawych, drobnych ale ważnych zmian technicznych słynęła fabryka CZ. Po II wojnie światowej to właśnie one stały się motorem sukcesów w sporcie i były kopiowane przez Japończyków.

fabryka strakonice lata 30
Fabryka w Strakonicach w połowie lat 30-tych

W drugiej połowie lat 30-tych na losy zakładu w Strakonicach zaczęła wpływać historia. W związku z agresywną postawą Niemiec rządzonych przez Hitlera postanowiono zwiększyć w CZ produkcję zbrojeniową. Jednak Strakonice zakwalifikowano do miast leżących zbyt blisko granicy i nową fabrykę zbudowano przy współfinansowaniu rządu w miasteczku Uhersky Brod w 1936 roku. W 1939 roku wybuchła II wojna światowa i produkcji motocykli zaprzestano zastępując ją całkowicie zbrojeniową – robiono armaty dla piechoty i do dział pancernych dla armii niemieckiej.

rower silnikiem pomocniczym CZ-76
Zanim zaczęto robić motocykle.
Rok 1932 i rower z silnikiem pomocniczym CZ 76.

Po wojnie, w 1946 roku nowa władza upaństwowiła zakład CZ. Choć produkcję zbrojeniową zakończono w 1954 roku, jednak w Strakonicach po wojnie głównie robiono motocykle. W roku 1958 zmontowano milionową maszynę (CZ 175 typ 356), w 1960 produkcja roczna osiągnęła 105 100 szt., a motocykle ze znaczkiem CZ były już znane na całym świecie. Tak dobrze było do lat 70-tych. Później w maszynach seryjnych zaprzestano modyfikacji.

hala fabryczna kaktus
Hala fabryczna, lata 30. Trwa produkcja motorowerów Kaktus.

Mimo premier paru niby-nowych modeli, ich silniki konstrukcyjnie pochodziły sprzed dziesięciolecia – w KDL-ach sprzedawało się wszystko, a rynki światowe były coraz dalej. Tu należy wtrącić uzupełnienie. W latach 1957-1959 z obu czeskich marek motocykli próbowano stworzyć jedną – Jawa-CZ. Pojawiły się jakieś brednie ówczesnych władz o kolektywnej współpracy. Uważano, że wprowadzenie przez biuro konstrukcyjne jednej marki jakiejś nowości może być od razu zastosowane w maszynach drugiej.

silnik cz 98
Silnik CZ 98 miał trzybiegową skrzynię i 2,5 KM

Na szczęście to nieporozumienie trwało tylko dwa lata, ale motocykle z tego czasu i jeszcze nieco później były praktycznie identyczne. Po upadku władzy komunistycznej CZ stała się ponownie spółką akcyjną, ale nad fabryką zaciążyły błędy poprzednich lat.